Słowo „nadzieja” zrosło się na trwałe z postacią i dziełem ks. Józefa Tischnera. Mówiono o nim, że jest „chodzącą nadzieją”, a dobra aura, którą roztaczał wokół siebie, znajdowała też odbicie w jego tekstach, nawet tych najbardziej krytycznych.
Pierwszym zbiorem takich tekstów był tom esejów „Świat ludzkiej nadziei”. Znalazł się w nim, m.in. słynny szkic o „chochole sarmackiej melancholii” (interpretowany jako tekst o polskiej skłonności do rozpamiętywania klęsk i czynienia z nich powodu do chwały), rozważania o wolności i wychowaniu (czy można nauczyć wartości chrześcijańskich, tak jak się uczy dobrych nawyków), refleksje na temat obrazu Boga w filozofii współczesnej, a także spostrzeżenia dotyczące napięć między chrześcijaństwem a światem współczesnym. Czy nadzieja, którą proponuje chrześcijaństwo, jest do pogodzenia z „nadziejami” obecnymi w tym świecie? Tischner twierdził, że jest to możliwe.
Książka pozwala lepiej zrozumieć nie tylko jego filozofię, ale też nasze współczesne dyskusje o przyszłości Polski, Kościoła i świata.
Zapraszamy do lektury esejów systematycznie umieszczanych na naszej stronie internetowej.
U źródeł współczesności
Wydane ostatnio u nas Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii Edmunda Husserla (Warszawa 1967) należą do kluczowych dzieł współczesnej filozofii.
Przekładu dokonała Danuta Gierulanka, tłumaczenie przejrzał i wstępem poprzedził Roman Ingarden, słownik terminologiczny oraz wnikliwe skorowidze sporządził Piotr Waszczenko. Przekład Gierulanki jest jednym z najbardziej udanych i przemyślanych przekładów w naszej literaturze filozoficznej. Dzieło ukazało się w “Bibliotece Klasyków Filozofii”. Jest pierwszą pozycją “Biblioteki” z zakresu filozofii XX wieku.
Husserl (1859-1938), profesor filozofii we Fryburgu i Getyndze, inicjator i główny twórca kierunku filozoficznego zwanego fenomenologią, rozpoczął karierę naukową jako matematyk. W stronę filozofii skierowały go zainteresowania podstawami matematyki i podstawami matematycznego przyrodoznawstwa. Zamierzał znaleźć wyjaśnienie dla podstawowych pojęć i operacji matematycznych i sięgnął w tym celu do praw odkrywanych przez psychologię doświadczalną. Wkrótce jednak zarzuca stanowisko psychologistyczne, rozszerza krąg badań i formułuje własną koncepcję metody filozoficznej i samej filozofii. Skupia wokół siebie grono wybitnych uczniów i współpracowników.
Najbardziej znani to: Edith Stein, Alexander Pfänder, Hedwig Conrad-Martius, Max Scheler, Roman Ingarden, nieco później Martin Heidegger. Filozofia Husserla, którą sam nazywa fenomenologią, wywołuje twórczy ferment w środowiskach filozoficznych. Wielu przyjmuje jej podstawowe idee, tworząc tym samym szeroko rozgałęziony i niezwykle bogaty ruch filozofii fenomenologicznej. Ogólny profil kierunku jest pryncypialnie antypozytywistyczny. Husserl wskrzesza tradycyjną ideę filozofii jako nauki ścisłej, odrębnej od nauk szczegółowych, operującej własnymi metodami, zadaniem której jest udzielenie odpowiedzi na pytania wyłaniające się z tajemnic ludzkiej egzystencji. Husserl staje się jednym z głównych sprawców przełomu między filozofią XIX a XX wieku, który – zdaniem Innocentego Bocheńskiego – znacznie przewyższył pod względem wagi i zasięgu analogiczny przełom między filozofią średniowiecza a filozofią odrodzenia.
Nie sposób prezentować tutaj całości poglądów Husserla ani nawet poglądów zawartych w jego Ideach. Ograniczę się do uwypuklenia tych grup zagadnień i sposobów ich rozwiązywania, które dla naszej filozofii mogą mieć doniosłe, inspirujące znaczenie. Ogniskują się one wokół trzech tematów: koncepcji racjonalizmu, poglądów na istotę świadomości, zagadnienia idealizmu.
ROZUM I RZECZYWISTOŚĆ
Istota filozofii i istota metody fenomenologicznej stanowiły stale jeden z głównych problemów Husserla. Zazębiają się tutaj dwie kluczowe sprawy: naukowego charakteru filozofii i racjonalności świata. Filozofia może istnieć jako nauka tylko pod tym warunkiem, że świat, który wyjaśnia, jest w swojej naturze światem racjonalnie uporządkowanym, i na odwrót, tylko dlatego, że świat jest racjonalny, może istnieć nauka o nim. Ale w świecie mogą zachodzić różne typy racjonalności. Stosownie do tego mogą istnieć różne typy nauk każda nastawiona na swoistą „racjonalność” jakiegoś obszaru świata. Która z odmian racjonalności i który rodzaj nauki jest najbardziej podstawowy?
Zwróćmy uwagę na problem naukowości filozofii. Na pytanie o naukowość filozofii odpowiada się w różny sposób, ale bardzo często sądzi się, że zadaniem filozofii jest poznawanie czegoś co leży poza bezpośrednio danymi nam zjawiskami, “bytów w sobie”, racji tłumaczących zjawiska ich nieznanych przyczyn, czasami także ich niewidzialnych skutków, które mają się wyłonić z widzialnych przyczyn. Nauka, a w szczególności filozofia, staje się narzędziem ludzkiego dążenia skierowanego poza świat bezpośrednio widziany celem wykrycia jego niewidzialnych sprężyn napędowych.
Inaczej u Husserla. Nie przekreśla on głęboko wkorzenionej w umysł człowieka tęsknoty do “świata w sobie” poza zjawiskiem, ale domaga się, by wpierw oddać sprawiedliwość samym zjawiskom. Jego hasłem stało się: “z powrotem do rzeczy”, to jest do zjawisk, do fenomenów. Metodą fenomenologii stał się opis istoty zjawisk danej nam w bezpośredniej intuicji istoty, czyli opis tego, co w zjawisku jest – mówiąc najogólniej – jego niezmiennym i koniecznym “co”. Bo zjawisko nie jest zbiorowiskiem przypadkowych i chaotycznych treści. Ono jest swój sposób racjonalne. Jego racjonalność polega na tym, że zawiera w sobie istotę, która wyznacza całokształt koniecznych i niezmiennych związków z budującymi fenomen treściami i z istotami tych fenomenów.
Konsekwencje wynikające ze stanowiska Husserla są rozległe. Pojawia się pytanie: jakie typy racjonalności spotykamy w świecie? Czy cały świat jest racjonalny? Czy racjonalność świata jest zawsze i wszędzie taka sama? Czy metody naukowe i metody tradycyjnej filozofii nadają się do odczytania wszystkich szyfrów, którymi zapisane są tajemnice rzeczy? Rola fenomenologii w odpowiedzi na te pytania jest olbrzymia. Przede wszystkim stało się jawne, że istnieją różne typy racjonalności, których nie należy ze sobą mieszać. Już Pascal pisał: “Serce ma swe racje, których rozum nie zna”. Idąc za nicią przewodnią idei rozumności, którą ofiaruje nam idea istoty, Husserl potrafił pokazać zadziwiającą w swej swoistości racjonalność świadomości ludzkiej i świata, w którym ona żyje. Bronił również tezy, że opis rozumnej bo istotowej budowy zjawisk musi iść przed wszelkim innym opisem naukowym, czy to opisem właściwym dla nauk szczegółowych czy dla metafizyki, bo w przeciwnym wypadku możemy przenosić na świat rzeczy to, co przynależy wyłącznie do świata zjawisk. Tak uzasadniał tezę, że nauka o zjawisku czyli fenomenologia, jest podstawową gałęzią nauki i filozofii.